به تصویر زیر نگاه کنید. در سفری پُردستاورد به خلیج فارس، بیش از ۲۰ کارآفرین بزرگ فناوری آمریکا رئیسجمهور ترامپ را همراهی کردند. این تصویر قدرتمندی است از نقش کارآفرینان امروز: شوالیههایی که نه با شمشیر و تهدید و بیانیه و تنش، بلکه با نفوذ نوآوری و تسلط فناوری، از همهٔ مرزها عبور میکنند و ارزشی ماندگار میسازند و پیوندهای فراسیاسیِ بین کشورها را مستحکمتر میکنند.
پرسش مهم این است که در این سفرهای بهظاهر سیاسی، کارآفرینان چه جایی دارند؟ حضور کارآفرینان تشریفاتی نیست. آنان با نوآوری و سرمایهگذاری و شبکهسازی، اقتصاد کشور خود و میزبان را متحول میکنند، فرصتهای شغلی فراهم میآورند و مسیر توسعهٔ تکنولوژی و همکاریهای بینالمللی را هموار میسازند. بدون حضور آنها، مذاکرات تجاری و دیپلماسی اقتصادی، عمق و اثرگذاری واقعی خود را از دست میدهد و فرصت خلق ارزش اقتصادی برای هر دو طرف محدود میشود.
اگر به گذشته نگاه کنیم، این پدیده چندان هم جدید نیست. برای مثال، باراک اوباما در سفرش به هند در سال ۲۰۱۰، حدود ۲۵ مدیرعامل شرکتهای صنعتی و فناوری را همراه برد، یا در سال ۲۰۱۸، امانوئل مکرون بیش از ۴۰ نفر از مدیران شرکتهای فرانسوی را در سفر به هند، با خود همراه کرد. هدف این همراهیها فراتر از مذاکرات سیاسی است. این فرصتها زمینهای است برای بستن قراردادها، گسترش سرمایهگذاریها و تقویت روابط اقتصادی میان کشورها.
اما سفر ترامپ تفاوتی بارز داشت. هیئت تجاری او «برجسته و پرستاره» بود و شامل چهرههای خط مقدم فناوری میشد: ایلان ماسک، سم آلتمن، جنسون هوانگ و… . سابقه نداشته که یک رئیسجمهور با اینقبیل سوپراستارهای تکنولوژی، در دیدارهای رسمی حاضر شود.
برای درک گستردگی این روند، نگاهی به سفرهای بینالمللی رؤسای جمهور کشورهای مختلف دنیا و همراهان تجاریشان در سالهای گذشته میاندازیم:
| ردیف | سال | کشور، رئیسجمهور | مقصد سفر | نوع و همراهان تجاری | شرکتها، افراد شاخص | دستاورد | ارزش قراردادها |
| ۱ | ۲۰۲۵ | آمریکا، ترامپ | عربستان، قطر، امارات | بیش از ۲۰ مدیرعامل و کارآفرین بزرگ فناوری و انرژی | Elon Musk (Tesla & SpaceX)، Sam Altman (OpenAI)، Jensen Huang (Nvidia)، Andy Jassy (Amazon)Larry Fink (BlackRock) | قراردادهای هوش مصنوعی، انرژی، دفاعی | حدود ۱٫۲ تریلیون دلار |
| ۲ | ۲۰۱۸ | فرانسه، مکرون | هند | بیش از ۴۰ مدیرعامل شرکتهای فرانسوی | Airbus، EDF، Dassault | قراردادهای هوافضا، انرژی هستهای | حدود ۲۰ میلیارد دلار |
| ۳ | ۲۰۱۵ | هند، مودی | امارات | بیش از ۳۰ کارآفرین و مدیر صنعتی | Tata Group، Infosys، Reliance | توسعهٔ سرمایهگذاری در انرژی و فناوری | حدود ۱۰۳ میلیارد دلار |
| ۴ | ۲۰۱۴ | چین، شی جینپینگ | آرژانتین و برزیل | حدود ۲۰ مدیرعامل دولتی و خصوصی | State Grid، Huawei، Sinopec | قراردادهای انرژی، مخابرات، زیرساخت | حدود ۲۸ میلیارد دلار |
| ۵ | ۲۰۱۱ | آلمان، مرکِل | چین | حدود ۲۵ مدیرعامل بخش صنعتی | BMW، Siemens، BASF، Volkswagen | سرمایهگذاری مشترک در خودروسازی و شیمی | حدود ۲۲ میلیارد دلار |
| ۶ | ۲۰۱۰ | آمریکا، اوباما | هند | حدود ۲۵ مدیرعامل شرکتهای صنعتی و فناوری | Jeff Immelt (GE)، Jim McNerney (Boeing)، Sam Palmisano (IBM) | صادرات هواپیما، تجهیزات انرژی، IT | حدود ۱۶ میلیارد دلار |
| ۷ | ۱۹۹۸ | آمریکا، کلینتون | چین | شرکتهای خودروسازی و تکنولوژی | Ford، Chrysler، Motorola | گسترش بازار خودرو و مخابرات | حدود ۶ میلیارد دلار |
عددها، با لحاظ تورم، تا ۲۰۲۵ بهروز شدهاند.
این دادهها نشان میدهد کارآفرینان حوزهٔ اقتصاد دیجیتال، امروز نهتنها میتوانند در اقتصاد کشور خود نفوذ کنند، بلکه برای کشور میزبان نیز خلق ارزش میکنند و در بازی قدرتها دخیلاند. این بازیگران جهانی را نمیتوان نادیده گرفت و نباید اینطور تصور کرد که میشود اینان را در حوزهٔ تخصصی خودشان محدود نگه داشت. تصمیمها و خروجیهای گردانندگان این نهادهای بزرگ، همگی تا خانههای من و شما آمدهاند و در خصوصیترین تا عمومیترین کنشهای روزمرهٔ مردم دنیا حضور دائم دارند. برندهای جهانی در ابَرشرکتهای چندملیتی و کسبوکارهای تکشاخ (استارتآپهای یونیکورن با ارزش بازار بیش از یکمیلیارد دلار ) سازندگان جهانِ امروز و فردا هستند و برای این بازیگری و بازیگردانیشان، زمین بازی مطالبه میکنند.
اما، ازاینسو، وقتی این تجربه را باوضعوحال کارآفرینان حوزهٔ فناوری و دیجیتال کشور مقایسه میکنیم، تفاوت بهشدت چشمگیر است. بهجای همراهی و حمایت، بسیاری از کارآفرینان در داخل کشور با محدودیتها و فشارهایی روبهرویند که نهتنها رشد و نوآوریشان را متوقف میکند، بلکه موجب سرخوردگی و مهاجرت استعدادها و نیز کاهش فرصتهای اقتصادی میشود. نمونههایی از این فشارها به روشنی نشان میدهند که مسیر فعالیت کارآفرینان ایرانی با محدودیتهای جدی مواجه است:
- میلاد منشیپور و تپسی: بنیانگذار «تپسی»، بهدلیل محدودیتها و چالشهای محیط کسبوکار داخلی، بهنظر میرسد ناچار شد این استارتاپ را به فروش برساند و خود به دُبی مهاجرت کند تا بتواند ادامهٔ فعالیت کارآفرینیاش را با آزادی و دسترسی به بازارهای بینالمللی دنبال کند.
- برادران محمدی و دیجیکالا: فروش سهام توسط بنیانگذاران دیجیکالا نمونهای از چالشهای پیشِ روی کارآفرینان ایرانی است. آنان برای حفظ و توسعهٔ کسبوکار و همچنین فراهمکردن امکان عرضهٔ عمومی در بورس، ناچار شدند بخشی از مالکیت شرکت را به نهاد حاکمیتیِ «همراه اول» واگذار کنند. این تصمیم، اگرچه زمینهٔ رشد و توسعه شرکت را فراهم کرد، همزمان نشاندهندهٔ فشارهایی بود که کارآفرینان را از داشتن اختیار کامل در پروژههایشان محروم میکند.
- دیوار و رد صلاحیت حسام آرمندهی: آخرین نمونه، محدودیتهایی اداری و قانونی است که مانع فعالیت برخی کارآفرینان میشود. انتشار نامهای مبنی بر امکاننداشتن عرضهٔ عمومی «دیوار» از طرف سازمان بورس به مدیرعامل این شرکت، در همین ماههای اخیر، مهر تأیید دیگری است بر روند فشار روزافزون بر کارآفرینان داخلی. در بخشی از این نامه مشخصا ذکر شده که سازمان اطلاعات سپاه اعلام کرده که ایشان صلاحیت لازم را ندارند. رد صلاحیت یکی از نوآوران فعال و شناختهشدهٔ اقتصاد دیجیتال کشور، نشان میدهد که حتی کارآفرینانِ باتجربه و دارای دستاوردهای ملموس نیز در داخل کشور با موانعی روبهرویند که ادامهٔ فعالیت و بقا را برایشان دشوار میکند.
همهٔ این نمونهها بهوضوح نشان میدهند که کارآفرینان ایرانی، فارغ از موضوع تحریمهای بینالمللی و ریسکهای نظاممند و تهدیدهای جنگی و تنشهای منطقهای که خود بخثی جداگانه را میطلبد، برخلاف همتایان خود در کشورهای دیگر نهتنها فرصت رشد و بینالمللیشدن را ندارند، بلکه حتی حضور پایدار در محیط کسبوکار داخلی هم برایشان دشوار است.
پیام واضح است: در دنیای امروز همراهی با کارآفرینان، بهویژه در حوزهٔ اقتصاد دیجیتال، نه موضوعی دکوری و تفنّنی، بلکه ابزاری کلیدی برای رشد اقتصادی، خلق فرصتهای شغلی و نفوذ بینالمللی است؛ ابزاری که بسیاری از کشورها، از غرب تا شرق، سالهاست آن را بهطور جدی و سازمانیافته در دستور کار خود قرار دادهاند. در مقابل، کارآفرینانِ فناوریمحور در ایران روزبهروز با فشارها و محدودیتهای بیشتری مواجه میشوند؛ محدودیتهایی که هم مانع نوآوری است، هم ازبینبرندهٔ انگیزه برای حرکتهای بزرگ، هم مایهٔ رهاکردن و کوچ و مهاجرتِ نخبگان اقتصادی و کارآفرین.
