بحث «آزار» چه کلامی و چه فیزیکی یکی از داغ ترین موضوعات ماه های اخیر فضای مجازی در ایران بوده است. اما هنوز مردم تعریف روشنی از آزار و انواع آن در ذهن ندارند و همه ما در این زمینه نیازمند آموزش‌های جدی هستیم. در این گزارش تمرکز ما بر آزار در محیط کار و راه‌های پیشگیری از آن است. احتمالا نزدیک‌ترین تعریف از آزار در این زمینه برمی‌گردد به فرمول آشنای «استخدام منشی مجرد با روابط عمومی عالی و خوش برخورد». فرمولی که سال‌ها در آگهی‌های استخدام تکرار و اغلب از سوی مدیرانی ارایه می‌شد که دنبال زنی می‌گشتند هم کارهای دفترشان را انجام دهد و هم پایه سفر و خوشگذرانی باشد و به نیازهای جنسی آنها هم نه نگوید.
در اغلب متون و پژوهش‌های مرتبط با موضوع که گردانندگان گروه «کار بدون آزار» در ایران هم به آنها استناد می‌کنند، دو نوع عمده آزار در محیط کار چنین دسته‌بندی شده است:
«نخست، «بده بستان» یعنی این در ازای آن، من یک چیز می‌دهم و یک چیز می‌گیرم. مثلا ارتقای شغلی در ازای تامین خواسته‌های جنسی طرف مقابل. دوم؛ «محیط کاری خصمانه و غیردوستانه»، رفتارهای تبعیض آمیز مبتنی بر جنسیت که تکرارشونده، ناخواسته و بدون رضایت طرف مقابل است و تاثیر منفی بر روند کار سازمان می‌گذارد.»
از تحقیر تا سوءاستفاده جنسی
وقتی گردانندگان کارگاههای «کار بدون آزار» از مخاطبانشان در اینستاگرام خواستند روایتی از رفتار آزاردهنده ارائه کنند مردم اعم از زنان و مردان از چنین تجاربی سخن گفتند و اینها را مصادیق آزار برشمردند: «تحقیر کردن به شوخی؛ حجم کارهای من از مردهای هم‌رده‌ام بیشتر است اما حقوق و مزایایم کمتر؛ وقتی رئیسم ساعت ۱۱ شب می‌پرسه “بیداری؟” یا منو به اسم کوچیک صدا می‌زنه واقعا حالم بد می‌شه اما نمی‌تونم چیزی بگم چون کارم رو از دست می‌دم؛ زن‌ستیز بودن بعضی از همکارهام خیلی اذیت کننده است. اینکه سعی می‌کنن موقع تحویل دادن کار به من کلی استرس بذارن رو دوشم تا عملکردم بد باشه؛ به عنوان یک مرد اینو می‌گم که شوخی‌های دستی و کلامی آزاردهنده است و دقیقا مصداق بارز تجاوز به حساب میاد؛ کافیه خوش رو باشی که فکر کنن به عنوان یک خانم قصد دیگه‌ای داری؛ تذکر دادن های بی‌مورد که انگار تو کارت رو بلد نیستی و اونا همه چیز رو می‌دونن؛ زیرآب‌زنی و تمسخر ظاهر؛ اینکه متاسفانه خیلی از زن‌های همکارم به من میگن چون خوشگل بودی ترفیع گرفتی و اصلا برای زحمتی که کشیدم ارزشی قائل نیستن. اینکه به من بگن فلان سایت یا کارخونه رو نرو چون تو زن هستی و برات مناسب نیست با اینکه من مدیراون مجموعه هستم؛ اینکه توی جلسات که اکثر قریب به اتفاقشون مرد هستند مرتب گفته بشه الان جلوی خانم فلانی فلان حرف رو نمی‌تونم بزنم؛ وقتی یه مراجعه‌کننده زن وارد می‌شه و بهمون میگن دیدی چه دافی بود؛ جواب سلام ندادن؛ عدم رعایت بزرگتر و کوچکتر؛ عدم توجه به صحبت و تجربه سپردن کاری بدون برنامه‌ریزی زمانی و اصرار بر انجام آن از طرف رئیسم واقعا آزاردهنده است؛ به رییس که گزارش آزار جنسی می‌دی هیچ برخوردی با اون مرد صورت نمی‌گیره و حتی ارتقای مقام هم می‌گیره؛ مطرح شدن پیشنهاد دوستی از روسا و رد کردن پیشنهاد و عواقب تحقیرهای بعدش. دوست ندارم برای پذیرایی از مهمان شرکت چای یا قهوه ببرم؛ من فقط گرافیست اون مجموعه لعنتی هستم و… .»
این بخش کوچک و گزیده‌ای از پاسخ‌های کاربران است؛ حتما شما هم دست‌کم تجربه یکی از این رفتارها را در محیط کاری خود داشته‌اید یا شاهد این رفتار در رابطه با همکار دیگری بوده‌اید.
مقابله با آزار هنگام استخدام
اگر بخواهیم کار را از پایه درست کنیم شاید بهتر باشد هنگام مصاحبه شغلی به کارفرما بگوییم چه چیزهایی را مصداق آزار می‌دانیم و دوست نداریم در محیط کار آنها را تجربه کنیم. اما آیا چنین تصمیمی در کشوری با نرخ بیکاری بالا و کمبود فرصتهای شغلی امکان‌پذیر است؟
«نوشین کشاورزنیا»؛ کنشگر مدنی حوزه حقوق زنان و مدرس و تسهیلگر کارگاههای مرتبط با جنسیت که مدیر این کارگاه‌هاست در پاسخ به این سوال می‌گوید:« من هم می‌دانم شرایط کار خیلی سخت است و ممکن است طرح این مسئله اصلا اولویت مردم نباشد. ضمن اینکه اغلب نگران این هستیم که اگر چنین موضوعی را مطرح کنیم کارفرما احساس کند ما آدم دردسرسازی هستیم و از خیر استخدام ما بگذرد. اما شاید یکی از راه‌حل‌ها این باشد که از کارفرما بپرسیم در این سازمان چه دستورالعملها و پروتکل‌هایی در زمینه مقابله با آزار وجود دارد و اگر مشکلی در این زمینه پیش بیاید به چه کسی باید مراجعه کنم و چه برخوردی با شخص خاطی صورت خواهد گرفت؟»
گروه «کار بدون آزار» با همکاری کشاورزنیا و محبوبه حسین‌زاده مدتی است به سازمانها و موسسات علاقمند به موضوع مشاوره می‌دهد و کارگاه برگزار می‌کند.
به گفته کشاورزنیا؛ بیشتر سازمانها در ایران یک آیین نامه یا مرام‌نامه دارند که به صورت کلی برخی قوانین را تدوین کرده و در انتها هم تهدید کرده اگر مشکلی پیش بیاید با حراست طرف هستید. اما در اغلب این آیین نامه‌ها درک عمیق و مشترکی از انواع آزار در محیط کار وجود ندارد. چون متاسفانه بیشتر آزار و اذیت‌ها در محیط‌های کاری موذیانه و مخفی اتفاق می‌افتند که نمی‌توان با تکیه بر آیین نامه های خشک اداری آنها را از بین برد.
کشاورزنیا می‌گوید: «ما به کارفرماها پیشنهاد می‌دهیم هنگام مصاحبه‌های استخدامی از پرسیدن سوال های خیلی خصوصی مثل اینکه مجردی یا متاهل؟ و یا چرا طلاق گرفته‌ای و الان پیش کی زندگی می‌کنی اجتناب کنند و وارد حریم شخصی کارجو نشوند.
کارفرماها می‌توانند از بسته‌های آموزشی‌ای که در این زمینه تهیه شده و با فرهنگ کشور ما هم تناسب بیشتری دارد و مفاد آزار را به روشنی توضیح می‌دهد استفاده کنند و آن را به صورت آفلاین در اختیار کارجو بگذارند و مطمئن شوند خوب آن را درک کرده تا هم به او اطمینان دهند حریم خصوصی و انواع آزار را می‌شناسند و هم اینکه غیر مستقیم به آن شخص آموزش دهند که مبادا خودش هم در موقعیت آزارگر قرار بگیرد. چون آموزش‌ها در این زمینه خیلی محدود است و بسیاری از رفتارها که ممکن است عرفا آزار به حساب نیاید برای اکثر زنها حکم آزار را پیدا می‌کند. از طرف دیگر اگر قصد استخدام‌های گروهی دارند لازم است حتما کارگاه‌هایی برگزار کنند و برای همه به روشنی و صراحت مصادیق آزار را توضیح دهند تا مانع از بروز مشکلات در سازمان خود شوند.»
به گفته این فعال حوزه زنان؛ تاکنون استارتاپ‌هایی مثل «دیوار» و «ابرآروان» بیشترین استقبال را از این آموزش‌ها کرده و برای کارکنان خود کارگاههای آموزشی برگزار کرده‌اند: «طبعا کسب و کارهای مدرن بیشتر استقبال کرده‌اند. چون اغلب کارکنان آنها جوان و تحصیل‌کرده‌اند و زنها و مردها به حقوق خویش واقفند. اما ما تلاش می کنیم این بحث‌ها و آموزش‌ها را میان همه مردم ببریم و آمادگی برگزاری این کارگاههای آموزشی را در سطح کارخانه‌ها و موسسات بزرگتر هم داریم تا همه در فضای بهتری کار کنند.»
