دو غول بزرگ مسافرکشی آنلاین در ایران درگیر یک دعوای حقوقی شدهاند که حکم این پرونده فارغ از نتیجه آن، یک خروجی قطعی دارد: «مجازشدن تجسس در حریم خصوصی افراد». موضوعی که حقوق‌دانان هم آن را غیرقانونی و قابل پیگیری قضایی می‌دانند.
ماجرا از این قرار است که شرکت اسنپ به عنوان نخستین سامانه آنلاین جابه‌جایی مسافر در ایران، به رانندگان طرف قرارداد خود اجازه نمی‌دهد با سرویس‌های رقیب به صورت هم‌زمان کار کنند. شیوه کار به این شکل است که این شرکت با کنترل گوشی هوشمند راننده‌ها از نصب اپلیکیشن‌های شرکت‌های رقیب آگاه شده و به آن‌ها پیام اخطار می‌فرستد. آن‌گونه که وب‌سایت‌های خبری فعال در حوزه آی‌تی نوشته‌‌اند، اسنپ برای رانندگانی که این قانون را نقض کنند، جرایمی در نظر گرفته که اخراج از سیستم از جمله آن‌هاست.
یکی از رانندگان یک شرکت آنلاین در همین زمینه این‌طور گفت: «من با اسنپ کار نمی‌کنم و نرخ مسیرهای مشابه برای رانندگان اسنپ گران‌تر از ماست و خب راننده پول بیشتری به دست می‌آورد. به همین خاطر می‌خواستم در وقت‌های دیگر کارم که مسافر ندارم، با این شرکت کار کنم اما وقتی خواستم اپ مخصوص رانندگان اسنپ را نصب کنم، پیام خطا داد چون اپ شرکت رقیب را هم روی گوشی‌ام داشتم. برای این کار یا باید دو تا گوشی داشته باشیم، یا اپ شرکت دیگر را حذف کنیم».
نکته‌ای که در گفته‌های این راننده وجود دارد، حکایت از تلاش این شرکت برای حذف رقبای کوچک‌تر از خود است. این فرایند در نهایت منجر به حذف یا ضعیف‌شدن بیش از حد رقبا و در نتیجه انحصار مطلق در بازار مسافرکش‌های آنلاین خواهد شد. به این شکل قابل پیش‌بینی است که در عرصه بدون رقیب و انحصاری، هم قیمت و هم کیفیت خدمات ارایه‌شده در این حوزه در نهایت به ضرر مصرف‌کننده خواهد شد.
تپسی به عنوان یکی از شرکت‌های اصلی رقیب اسنپ، به دلیل همین تلاش‌ها برای انحصار مطلق در بازار، اقدام به شکایت از اسنپ در شورای رقابت کرده است. با این حال شورای رقابت با شکایت تپسی مبنی بر انحصار اسنپ مخالفت کرد و نتیجه گرفت که چون رانندگان در انتخاب شرکت آزاد هستند، این موضوع اخلال در رقابت نیست و در نتیجه این اقدام را مصداق وقوع اخلال در رقابت تشخیص نداد.
اما این موضوع فارغ از بحث انحصار و رقابت و تلاش برای حذف رقبا، ابعاد دیگری هم دارد. ابعادی که بخش مهمی از آن ناشی از تجسس و سرکشی غیرقانونی به گوشی کاربران است. بر همین اساس هم بود که چندی‌پیش «کافه‌بازار» بزرگ‌ترین بازار عرضه اپ‌های ایرانی، اپلیکیشن مربوط به رانندگان اسنپ را از سامانه خود حذف کرد. دلیل حذف این اپ، زیرپاگذاشتن قوانین کافه‌بازار است که رعایت آن‌ها از سوی توسعه‌دهندگان اجباری است. بر اساس اعلام کافه‌بازار اپلیکیشن‌هایی که کاربران را ترغیب به حذف برنامه‌ای دیگر کنند، حق انتشار ندارند.
اما حقوق‌دانان در این رابطه چه نظری دارند؟ هم موضوع انحصار و هم سرکشی به گوشی همراه دیگران که بخش مهمی از حریم خصوص افراد محسوب می‌شود.
در همین رابطه بهمن کشاورز، حقوق‌دان برجسته و رییس کانون وکلا این‌طور توضیح داد: «درخصوص تعارض و دعوای میان دو شرکتی که آنلاین خدمات حمل‌ونقل مسافر در شهر عرضه می‌کنند، گفتنی است؛ اگر یکی از این دو شرکت با رانندگانی که قرارداد کار می‌بندند، شرط کرده باشد که شرط استفاده از نرم‌افزار آن‌ها آن است که با هیچ شرکت مشابه دیگری همکاری و از نرم‌افزار آن‌ها استفاده نکنند، به نظر می‌رسد که این شرط جایز و صحیح است و اشکالی ندارد و رانندگان طرف قراداد ماخوذ به آن خواهند بود و اگر تخلف کنند، حسب مورد حق فسخ و شاید حقوق دیگری بر حسب این‌که در قرارداد چه نوشته باشند، برای شرکت ایجاد می‌شود.
اما اگر چنین شرطی نشده باشد، رانندگان می‌توانند با یک یا چند شرکت دیگر قرار و مدار مشابهی بگذارند و از نرم‌افزارهای آن‌ها استفاده کنند.
اما حالت سوم یعنی حالتی که شورای رقابت بنا بر تقاضا و شکایت این‌گونه شرکت‌ها چنین رایی بدهند که بنا بر تقدم ثبت یا استفاده این شرکت از این روش، سایرین حق استفاده از آن را ندارند و این رای را مستند به مسایل رقابتی و حمایت از مصرف‌کننده در عالم رقابت کنند.
به نظر بنده غیرقابل‌قبول و نقض غرض است زیرا آزادی رقابت اقتضا می‌کند که این قبیل امور و تسهیلات به طور مساوی در اختیار همگان قرار بگیرد چون به این وسیله مصرف‌کنندگان به نحو بهتری می‌توانند از این خدمات استفاده کنند و رقابت بین آن‌ها باعث می‌شود که قیمت پایین بیاید و کیفیت عرضه بالا برود و من گمان نمی‌کنم حکمی این‌گونه از سوی شورای رقابت صادر شده باشد، اگر هم صادر شده باشد، در مرحله تجدیدنظر و بعد دیوان عدالت اداری قابل مناقشه و نقض خواهد بود».
درباره ابعاد دیگر موضوع، این سوال را از بهمن کشاورز پرسیدیم: رابطه رانندگان با این شرکت‌ها رابطه استخدامی نیست؛ به گونه‌ای که آن‌ها شامل حقوق استخدامی مانند بیمه و دراختیارگذاشتن وسایل کار مثل خودرو، لوازم یدکی و… نمی‌شوند و صرفا نقش این شرکت‌ها و اپلیکیشن‌ها رابط یا دلال میان راننده و مسافر است. در چنین شرایطی آیا این‌گونه شرکت‌ها به لحاظ قانونی و حقوقی اجازه سرک‌کشیدن به گوشی همراه آن‌ها را دارند؟
این پاسخ کشاورز به این پرسش است: «مثل هر دعوای دیگری ادعای تخلف از شرط ادعایی خواهد بود که باید مستند به دلیل باشد و گردآوری دلایل نیز با خواهان است و طبیعی است که ورود به حریم گوشی‌های افراد چیزی نیست که بدون نظر قضایی شرکتی بتواند آن را انجام بدهد. مطمئنا ورود به گوشی‌های همراه داخل در این حقوق نیست و اگر چنین اتفاقی رخ بدهد، آن‌ها حق شکایت علیه کسی که چنین کاری را کرده باشد، خواهند داشت.»
این ماجرا البته دارای جنبه عمومی است و به لحاظ بحث کیفری هم می‌توان آن را بررسی کرد. در‌این‌باره جمال اکوانیان، وکیل و دانش‌آموخته کارشناسی ارشد حقوق جزا از دانشگاه تهران، می‌گوید: «طبق قانون سرکشی به حریم خصوصی افراد -که در اینجا گوشی همراه افراد که بخشی از حریم خصوصی آن‌ها است، رخ داده- می‌تواند شامل مباحث کیفری ذیل قانون جرایم رایانه‌ای مصوب سال ١٣٨٨ باشد.
البته ذکر این نکته هم ضروری است که این قانون حدود ٩ سال پیش تصویب شده است؛ در‌حالی‌که آن موقع حتی گوشی هوشمند به معنای امروزی آن وجود نداشت و اپلیکیشن‌ها هم تا این اندازه در زندگی روزمره مردم نقش و حضور جدی نداشتند. به‌همین‌دلیل به نظرم این قانون ناقص است و جامع و مانع نیست و قطعا به فراخور زمان، نیاز به اصلاح و بازنگری اساسی دارد اما حتی با همین قانون هم می‌توان موضوع پرسش شما را به لحاظ قانونی و حقوقی بررسی کرد. ما در علم حقوق برای جرم‌انگاری یک موضوع باید شناخت کاملی از موضوع داشته باشیم.
حریم خصوصی افراد مفهومی است که تعریف آن بستگی زیادی به شرایط محیطی دارد. این حریم در حقیقت خط قرمزی برای جلوگیری از ورود به زندگی شخصی دیگران است. در فقه اسلامی و اعلامیه شورای حقوق بشر اسلامی به حفظ حریم خصوصی افراد تاکید شده است و در قانون اساسی ما هم در اصول ٢٢، ٢٣ و ٢۵ نیز به حریم خصوصی افراد توجه شده است.»
این حقوق‌دان می‌افزاید: «همان‌طور که گفتم، حتی همین قانون جرایم رایانه‌ای موجود هم در‌این‌باره شهروندان را از نظر قانونی حمایت کرده و حریم خصوصی افراد در فضای مجازی تحت حمایت قانون کیفری قرار گرفته است. در نهایت باید گفت این‌که مثلا راننده‌ای پیش‌از‌این اپلیکیشن شرکت تپسی یا هر اپ مشابه دیگری را نصب کرده باشد؛ اما الان می‌خواهد اپ اسنپ را هم نصب کند.
در چنین شرایطی برای این راننده پیامی از طرف اسنپ فرستاده می‌شود، مبنی بر این‌که با توجه به این‌که شما فلان اپ را دارید، اپلیکیشن ما دانلود‌شدنی نیست. حال در این شرایط سؤالی که پیش می‌آید، این است که اسنپ از کجا متوجه می‌شود که پیش‌از‌این چنین اپی در گوشی راننده وجود دارد؟
جلوگیری از نصب اپ جدید با تجسس و رصد گوشی افراد یک رفتار مجرمانه مستند به ماده ٢ قانون جرایم رایانه‌ای است که به صراحت بیان می‌کند هرکس به طور غیرمجاز محتوای در حال انتقال ارتباطات غیرعمومی در رسانه‌های رایانه‌ای و مخابراتی و امواج الکترومغناطیسی یا نوری را بدون اجازه و اطلاع افراد شنود کند، به حبس از ۶ ماه تا دو سال محکوم می‌شود و اگر انجام‌دهنده این عمل یک شرکت باشد، حتی می‌تواند منجر به انحلال شرکت هم بشود یا می‌توان مدیرعامل آن شرکت را مجازات کرد.
این‌که با استناد به رأی شورای رقابت یا هرجای دیگری کسی بخواهد این موضوع را توجیه کند، پذیرفتنی نیست؛ چون قانون کیفری قانون آمره است و نمی‌توان در بخش دیگری از قانون توافقی خلاف این قوانین انجام داد و قوانینی که هدف آن‌ها حفظ نظم عمومی است، قابل مصالحه و سازش نیست».
