نمونه های نوآوری در ایران

تمدن پارسی را به خاطر اختراعات بسیارش می توان یکی از علمی ترین تمدن های جهان باستان به حساب آورد. پارس، ایران فعلی، را می توان صاحب اختراعاتی مثل یخچال، باتری، و اسید سولفوریک دانست، که همگی آنها در زمان خودشان بسیار پیشرفته بودند. این اختراعات ساده بودند و از منابع موجود در منطقه استفاده می کردند. در این مقاله با ۱۰ اختراع و نوآوری برتر تمدن پارسی آشنا می شویم.

نمونه های نوآوری در ایران

۱۰. یخچال

یخچال، یک خنک‌کننده تبخیری باستانی است که معنایی دوگانه دارد: یخ به معنی «ice» و چال به معنی «pit/ چاله» است. این یخچال‌های باستانی عمدتاً در پارس تولید و استفاده می‌شدند. پارسی‌ها تا سال ۴۰۰ قبل از میلاد، بر تکنیک تولید و استفاده از یخچال مسلط شده بودند. ساختارِ بالای زمین گنبدی شکل بود و یک فضای ذخیره‌سازی زیرزمینی داشت. با استفاده از مصالح ساختمانی ضخیم و مقاوم در برابر گرما، فضای انبار زیرزمینی در تمام طول سال عایق‌بندی می‌شد. این فضاهای زیرزمینی تا ۵۰۰۰ متر مکعب گنجایش داشتند. بسیاری از این سازه‌ها صدها سال قبل ساخته شده و هنوز پابرجا هستند.

هوای سرد ازطریق بُن سازه و فضای زیرزمینی وارد می‌شد. شکل مخروطی سازه اجازه می‌داد گرمای باقیمانده به سمت بالا جریان یافته و خارج گردد و درنتیجه داخل ساختمان خنک‌تر از فضای بیرونی شود. آنها از ملات ضد آب منحصربه‌فردی به نام «ساروج» ساخته می‌شدند. این ملات از شن، خاک رس، سفیده تخم‌مرغ، موی بز، و خاکستر به نسبت‌های خاصی تشکیل می‌شد تا آن را در برابر انتقال گرما و آب مقاوم کند. دیوارهای پایه این سازه‌ها حداقل دو متر ضخامت داشت و کارکرد اصلی سازه‌ها، ذخیره‌سازی یخ بود، اما برای انبار کردن غذا هم استفاده می‌شد. یخ در زمستان ساخته شده و برای تابستان در یخچال ذخیره می‌شد.

۹. باتری

یک گلدان سرامیکی، یک لوله فلزی و میله‌ای از فلزی متفاوت، برای ساختن باتری بغداد یا باتری پارتی مورد استفاده قرار گرفت. این مصنوعات در ماحوزه، یا خوجوت رابه‌ی امروزی پیدا شده‌اند. این باتری توسط دانشمندان غربی آزمایش شد که وقتی آن را پیدا کردند ظرفش با سرکه (یا الکترولیت دیگری) پر شده بود. باتری جریان برقی معادل ۱.۵ تا ۲.۰ ولت تولید کرد.

ویلهلم کونیگ، دستیار موزه ملی عراق در دهه ۱۹۳۰، مقاله‌ای نوشته و در آن می‌گوید که شاید این مصنوعات سلول‌های گالوانیک (الکتریکی) را تشکیل می‌دادند که برای آبکاری طلا روی اشیای نقره به کار می‌رفتند. این فرضیه پس از آن رد شد و هنوز هدف واقعی این مصنوعات مشخص نیست. اگر این مصنوعات به عنوان باتری در ایران به کار رفته باشند، تاریخ کشف باتری را عقب‌تر برده و به ۱۶۰۰ سال قبل از کشف کونت الساندرو وولتا مخترع باتری منسوب می‌کنند.

۸. اسید سولفوریک

سولفوریک اسید یکی از مشهورترین کشفیات پارسی است. ابوبکر محمدبن زکریای رازی، منجم، ریاضی‌دان، و جغرافی‌دان ایرانی، اولین کسی بود که اسید سولفوریک را کشف کرد. این فقط کشف مهمی در آن زمان نبود، بلکه اساس مهندسی شیمی در رشته شیمی مدرن را هم تشکیل داد. امروزه از اسید سولفوریک برای ساختن مواد بسیاری (از کود گرفته تا مواد شوینده) استفاده می‌شود و بر همه‌چیز از کشاورزی تا زندگی ما در خانه‌هایمان تأثیر گذاشته است. قدرت صنعتی یک ملت را می‌توان با حجم اسید سولفوریکی که تولید می‌کند سنجید.

۷. تخته نرد

بازی مدرن و محبوب تخته نرد، اولین بار حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد در ایران اختراع شد. این یکی از قدیمی‌ترین بازی‌های تخته‌ای برجامانده از گذشته است. این بازی در دنیای امروز، با دو بازیکن انجام شده و حرکت مهره‌هایش براساس انداختن تاس صورت می‌گیرد. اگر بازیکن بتواند تمام مهره‌هایش را قبل از حریف از بازی خارج کند برنده است.

«سِنِت» بازی مشابهی است که توسط مصریان باستان اختراع شده، اما هنوز هم عمدتاً پارسی‌ها را به عنوان ابداع‌کنندگان تخته نرد می‌شناسند. طی حفاری‌های انجام‌گرفته در شهر سوخته ایران، یک بازی تخته‌ای با دو تاس و ۶۰ خانه شطرنجی پیدا شد. محبوبیت تخته نرد هزاران سال در این منطقه دوام آورده است، کمااینکه هنوز هم می‌توان ایرانیانی را در بوستان‌های عمومی و کافه‌های سراسر کشور در حال انجام بازی تخته نرد دید. این بازی امروزه به‌عنوان «نَرد» شناخته شده و موقعیت‌ها و اهداف متفاوتی نسبت به بازی باستانی دارد.

آشنایی با برترین کارآفرین های اجتماعی جهان

۶. الفبا

در میانه قرن ششم پیش از میلاد، امپراتوری سلسله هخامنشی به برتری رسیده و در سرتاسر بین‌النهرین و افغانستان گسترش یافت. زبان پارسی کهن، در اوایل تاریخ حیات این سلسله پدید آمد؛ هرچند ظاهر فیزیکی نمادهای پارسی کهن، خط میخی (به شکل میخ) است، اشکال واقعی این نمادها، ربطی به نمادهای نظام قدیمی‌تر از آن که از مقادیر آوایی مشابهی استفاده می‌کرد، ندارد.

متونی را که به این شکل نوشته شده‌اند در تخت جمشید، شوش، همدان، ارمنستان، رومانی، و جزیره‌ی خارک در امتداد کانال سوئز کشف کرده‌اند. این کتیبه‌ها به دوران داریوش اول و پسرش خشایارشاه برمی‌گردند. بعدها، شکل جدیدتری از این زبان، موسوم به پارسی ماقبل میانه مورد استفاده قرار گرفت.

۵. خدمات پست

شواهد موثقی وجود دارد که اولین سیستم پستی منظم جهان در ایران باستان شروع شده است. سوارکاران و ارابه‌هایی که توسط اسب کشیده می‌شدند، نامه‌های عمدتاً حکومتی را از جایی به جای دیگر می‌برند. به گفته هرودوت، مورخ یونانی، سرویس پستی منظم از قرن ششم پیش از میلاد، در دوران سلطنت اولین پادشاه هخامنشی، یعنی کوروش کبیر، در ایران باستان آغاز شد. این سیستم پستی چابک و تیزرو بود، مردان و اسب‌ها در تمام طول شبانه‌روز، در فواصل معینی در امتداد جاده منتظر بودند و هیچ چیز آنها را متوقف نمی‌کرد: برف، باران، یا گرما.

این سرویس از سیستم پیام‌رسان‌هایی موسوم به «چاپار» در زبان پارسی، بهره می‌گرفت. پیام‌رسان‌ها، نامه‌ها را بر پشت اسب حمل می‌کردند. ایستگاه‌های امدادی نزدیک هم قرار داشتند. بنابراین یک اسب می‌توانست بدون استراحت یا غذا سفر کند. این ایستگاه‌های امدادی، دفاتر پست یا پست‌خانه‌هایی به نام «چاپارخانه» بودند و نامه‌رسان‌ها در آنجا بسته‌های پستی خود را به نامه‌رسان دیگری سپرده یا اسبشان را عوض می‌کردند.

۴. مفهوم حقوق بشر

مفهوم حقوق بشر مسئله داغ این روزهاست. هرچند شاید ایده حقوق بشر پیشرفت تازه‌ای به نظر برسد اما در ایران باستان ریشه دارد. سربازان کوروش کبیر، نخستین پادشاه ایران باستان، شهر بابل را در سال ۵۳۹ قبل از میلاد تسخیر کردند. کوروش برده‌ها را آزاد کرد و با برقراری برابری نژادی، به مردم حق انتخاب دینشان را داد. این بیانیه در یک استوانه‌ سفالی (گِل رس پخته) موسوم به استوانه کوروش ثبت گردید. این بیانیه به زبان اکدی و با خط میخی نوشته شده بود.

سال ۱۸۷۹ استوانه کوروش از میان ویرانه‌های بابل در بین‌النهرین کشف شد و درحال‌حاضر در موزه بریتانیاست. این بیانیه به هر شش زبان رسمی سازمان ملل متحد ترجمه شده و مفاد آن به موازات چهار بند اول اعلامیه جهانی حقوق بشر است.

تفاوت نوآوری اجتماعی، بنگاه اجتماعی و کارآفرینی اجتماعی

۳. انیمیشن

انیمیشن مدرن جهش بزرگی به جلو برداشته اما سابقه‌اش به عصر برنز در ایران برمی‌گردد. یک جام سفالی در شهر سوخته‌ در استان سیستان و بلوچستان کشف شده که می‌گویند ۵۲۰۰ سال قدمت دارد. روی این جام چند نقش از یک بز به تصویر کشیده شده که به سمت یک درخت پریده و برگ‌هایش را می‌خورد. تصاویر دنباله‌داری شبیه آنچه روی این جام است را می‌توان در دوران ایران اسلامی میانه هم پیدا کرد.

وقتی باستان‌شناسان ایتالیایی این جام را در شهر سوخته کشف کردند، فوراً متوجه رابطه خاص میان تصاویر آن نشدند. این رابطه سال‌ها بعد توسط باستان‌شناس ایرانی، دکتر منصور سجادی کشف شد. پژوهشگران از آن زمان تاکنون درمورد اهمیت این اثر هنری بر روی جام اختلاف نظر داشته‌اند. این باور وجود داشت که بز در حال خوردن از درخت زندگی آشوری است، اما امروزه باستان‌شناسان بر این باورند که این جام به ۱۰۰۰ سال قبل از تمدن آشوری بازمی‌گردد.

۲. نظام مالیاتی

سابقه نظام مالیاتی را می‌توان تا ایران باستان ردیابی کرد. این نظام، جزء مهمی از اداره دولت هخامنشی بود و به عنوان خراج‌گیری هخامنشی شناخته می‌شد. در امپراتوری هخامنشی، تحت حکومت کوروش دوم و کامبیز، افراد عمدتاً مجبور بودند فقط هدیه بدهند، و مالیات منظم نخستین بار تحت حکومت داریوش اول (سلطنت از ۵۲۲ تا ۴۸۶ قبل از میلاد) معرفی شد. هرچند نظام مالیات‌گیری دولتی قبلاً در زمان سلطنت کوروش دوم وجود داشت، اما مدون نشده بود و مردمی که مالیات پرداخت نمی‌کردند باید هدیه می‌دادند و برعکس.

درحالی‌که ایرانیان، در مقام ملت حاکم، از مالیات پولی معاف بودند، اما به‌طور کلی از مالیات معاف نبودند. اطلاعاتی درخصوص جمع‌آوری مالیات در جنوب غربی ایران در دوران سلطنت داریوش اول، در کتیبه قلعه الموت کشف شده است. همه ساله حدود ۷.۷۴۰ تالنت بابلی (حدود ۲۳۲،۲۰۰ کیلوگرم) نقره از طرف مردم به حکام هخامنشی پرداخت می‌شد، به‌جز ساتراپی هند که سهم خود را به شکل گرد طلا می‌پرداخت.

۱. قنات (سیستم تأمین آب)

قنات یک کانال زیرزمینی با شیب ملایم است که آب را از یک سفره‌ یا چاه آب به خانه‌ها و مزارع می‌‌رساند. از قنات برای آبیاری محصولات و تأمین آب آشامیدنی استفاده می‌شود. این یک سیستم قدیمی تأمین آب از چاه‌های عمیق ازطریق مجموعه‌ای از شفت‌های دسترسی عمودی است. این روش هنوز هم راهی مطمئن برای تأمین آب زیست‌گاه‌های انسانی و آبیاری در آب و هوای گرم، خشک و نیمه‌خشک است. قنات نخستین بار توسط ایرانیان در حدود هزاره اول پیش از میلاد ایجاد شد و سپس آرام آرام از آنجا به سمت غرب و شرق گسترش یافت.

تونل‌های قنات، که می‌توانستند تا چند کیلومتر طول داشته باشند، با دست حفر شده و به اندازه شخصی بودند که آنها را می‌کند. شفت‌های عمودی، به فاصله هر ۲۰ تا ۳۰ متر حفر و برای خارج کردن مواد حفاری‌شده استفاده می‌شدند، علاوه‌بر این، کارکرد تهویه و دسترسی برای تعمیرات احتمالی را هم داشتند. تونل‌های اصلی قنات از زمین‌های آبرفتی کوهپایه تا خروجی تونل در روستاها از شیب رو به پایین برخوردار بودند. این سازه‌ها با بینش علمی فوق‌‌العاده‌ای ساخته می‌شدند که به کشاورزان ایرانی امکان بقا در دوره‌های خشکسالی طولانی بدون آب‌های سطحی را می‌داد. این قنات‌ها هنوز هم در بسیاری از مناطق چین، مراکش، و آمریکا به کار می‌روند.

نتیجه‌گیری

تمام این کشفیات هم ارزش کاربری و هم فکری دارند و نشان می‌دهند که تمدن پارسی یکی از پیشرفته‌ترین تمدن‌های تاریخ جهان بوده است. ابداع مفاهیم انتزاعی مثل حقوق بشر و مالیات‌گیری، از دل این تمدن ظهور کرده که هنوز هم بسیار ارزشمند بوده و مورد مطالعه قرار می‌گیرد.