در گفتگوی مابین روابط عمومی مجمع تشکل‌های دانش بنیان ایران و مازیار نوربخش رئیس کمیسیون تحول، نوآوری و بهره‌وری اتاق بازرگانی تهران، او جذب سرمایه داخلی و خارجی را عامل ورود تکنولوژی روز به کسب و کارها اعلام کرد. وی ضمن بررسی چالش‌های پیش‌روی شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی، از محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها و دسترسی دشوار به دانش روز دنیا و ضعف‌های زیرساختی و قانونی، این شرکت‌ها سخن گفت. در ادامه خلاصه‌ای از این مصاحبه را خواهید خواند:
- به نظر شما، مهم‌ترین چالش‌هایی که شرکت‌های دانش بنیان ایرانی در خصوص بهره‌مندی از دانش روز دنیا با آن مواجه هستند، چیست؟
در رابطه با چالش شرکت‌های دانش بنیان در بهره‌مندی از دانش روز دنیا باید بحث تحریم را مطرح کنم. تحریم‌های علمی و اقتصادی که کشور ایران با آن مواجه است باعث شده که دسترسی ما به پایگاه‌های داده علمی به روز، نرم‌افزارهای تخصصی و همچنین همکاری‌های بین‌المللی محدود شود.
در کنار آن محدودیت‌های تجاری ناشی از تحریم هم ضمن کاهش تعاملات و تبادلات بین‌المللی، هزینه‌ها را افزایش داده و تحقیق و توسعه را برای این کسب و کارها سخت تر می‌کند.
- آیا بازار داخلی برای محصولات و خدمات شرکت‌های دانش بنیان فراهم است؟ اگر نه، چرا؟
بازار داخلی برای برخی محصولات شرکت‌های دانش بنیان نسبتا فراهم است اما ایده‌آل نیست. عدم حمایت مناسب از تولیدات باکیفیت داخلی، ضعف در ارتباط بین صنعت و دانشگاه، و محدودیت بی‌مورد واردات محصولات خارجی از چالش‌های اصلی هستند که مانع ارتقای کیفیت محصولات داخلی و رقابت‌پذیری در سطح جهانی می‌شوند.
- به نظر شما، شرکت‌های دانش بنیان ایرانی چقدر در توسعه فناوری‌ها و نوآوری‌ها پیشرفت کرده‌اند؟
به نظرم در برخی حوزه‌ها مانند نانو، بایوتکنولوژی، فناوری‌های پزشکی و فناوری اطلاعات پیشرفت چشمگیری داشتیم. اما در حوزه‌هایی مانند هوش مصنوعی، نیمه‌هادی‌ها و سخت‌افزارها هنوز خیلی با کشورهای پیشرو در این حوزه فاصله داریم.
- آیا این شرکت‌ها با ترندهای روز دنیا در حوزه فناوری آشنا هستند و توانسته‌اند خود را با تحولات جهانی همگام کنند؟
به نظرم بله؛ علیرغم محدودیت‌ها و تحریم‌ها که دسترسی به منابع به روز را بسیار سخت کرده است، باز هم تا حد قابل توجهی با ترندهای جهانی آشنا هستند. اما در مقوله دسترسی هنوز عقب هستیم و هنوز نتوانستیم به درستی با آنها همگام شده و آنها را پیاده سازی کنیم. به هرحال فکر می‌کنم هرقدر مسائل به حوزه نرم‌افزار نزدیکتر می‌شود، مانند سلامت دیجیتال، نانو و بایوتکنولوژی نسبت به حوزه‌های سخت‌افزاری و زیرساختی بیشتر همگام هستیم.
- پس می‌توان حوزه‌های نرم‌افزاری را نقاط قوت شرکت‌های دانش بنیان ایرانی دانست؟
بله، این نخبگان و نیروهای مستعد جوان و توانمندی که در کشور وجود دارند و همین تعداد نیروی انسانی که مهاجرت نکرده‌اند و هنوز باقی مانده‌اند نقطه قوت شرکت‌های ما هستند که باید برای تولیدات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری از آن استفاده کنیم. به نظر من، تنها موضوعی که کشور ایران باید روی آن تمرکز و سرمایه‌گذاری کند، نیروی انسانی نخبه‌ای است که در اختیار دارد و از سوی دیگر به دلیل فاصله زیادی که از لحاظ تکنولوژی با دنیا داریم به نظرم با تمرکز در حوزه تولیدات نرم‌افزاری خیلی سریع‌تر می‌توانیم به نتیجه برسیم.
- آیا شرکت‌های دانش بنیان ایرانی در حوزه‌های خاصی از فناوری توانسته‌اند در سطح جهانی حرفی برای گفتن داشته باشند؟ اگر بله، در چه حوزه‌هایی؟
طبیعتا در برخی از حوزه‌ها مانند نانو تکنولوژی، داروسازی و صنایع دفاعی حتما حرفی برای گفتن دارند اما در حوزه‌های هوش مصنوعی و الکترونیک به نظر می‌رسد هنوز فاصله زیادی داریم و حرف زیادی برای گفتن نداریم.
- شما در نمایشگاه‌های بین‌المللی مانند جیتکس و… حضور داشته‌اید. به نظر شما، شرکت‌های ایرانی در مقایسه با شرکت‌های خارجی از نظر علمی، فنی و فناوری در چه سطحی قرار دارند؟
این جایگاه متاسفانه چندان جایگاه مناسبی نیست؛ هم از نظر کیفیت و هم از نظر مشکلات ناشی از تحریم‌های موجود که باعث می‌شود نتوانند به راحتی خودشان را در چنین صحنه‌هایی معرفی کنند. چندین سال است که با شدت گرفتن تحریم‌ها شرکت‌های ایرانی مجبورند حتی در بازدید از این نمایشگاه‌ها هم خودشان را محدود کنند و حتی گاهی با نام‌ها و برندهای خارجی می‌توانند در این عرصه‌ها فعالیت کنند. در چنین شرایطی وقتی بازاری هم شکل بگیرد و تعاملاتی ایجاد شود باز به دلیل ایرانی بودن نمی‌توانند به راحتی با بازارهای خارجی و همتایان خارجی خود تعامل کنند. این موضوع باعث بروز ضعف‌هایی در برندینگ و بازاریابی بین‌المللی می‌شود که همه اینها حضور گسترده در نمایشگاه‌ها و گردهمایی‌ها را با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو می‌کند.
- آیا شرکت‌های ایرانی توانسته‌اند در این رویدادها توجه جهانی را به خود جلب کنند؟ اگر نه، چه اقداماتی باید انجام دهند؟
باید بگویم به صورت محدود بله، برخی از استارت‌آپ‌هایی که پایه ایرانی دارند و در خارج از کشور هم ساختار خارجی برای خود تدارک دیده‌اند، توانستند در این رویدادهای بین‌المللی حضور یافته، موفق شوند و حتی اعتباراتی هم کسب کنند و بازارها را به سمت خودشان ترغیب کنند. اما این اتفاقات بسیار محدود است و متاسفانه به دلیل مسائلی که وجود دارد به راحتی نمی‌توانند خودشان را عرضه کنند و موانع زیادی در این خصوص وجود دارد. حتی اگر یک شرکت خارجی هم بخواهد تحریم‌ها را دور بزند و با آنها به هر طریقی راه را ادامه دهد باز هم با محدودیت‌های حاکم بر تبادلات مالی مواجه می‌شود و این ادامه کار را تا حد زیادی پیچیده می‌کند.
- چه راهکارهایی را برای افزایش همگامی شرکت‌های ایرانی با ترندهای جهانی پیشنهاد می‌کنید؟
اولین موضوع همین مساله تحریم است که باعث شده ما نتوانیم از ترندها و دانش‌های روز دنیا بهره کافی را ببریم. با توجه به شرایط موجود که غیرقابل تغییر است باید تلاش کنیم که در حوزه همکاری‌های بین‌المللی تا جایی که امکانپذیر است بتوانیم فعالیت‌هایمان را گسترش دهیم و سرمایه‌گذار داخلی و خارجی به خصوص در حوزه‌های تحقیق و توسعه جذب کرده و کسب‌وکارهایمان را بر تکنولوژی‌های روز منطبق کنیم.
طبیعتا در داخل کشور هم مجوزها و فرآیندهای پیچیده قانونی که در داخل کشور است گاهی محدودکننده و مانع فعالیت کسب‌وکارها و کارآفرینان است. اینها باید مورد توجه قرار گیرد. قانون رفع موانع تولید و بهبود مستمر محیط کسب‌وکار در کشور وجود دارند اما توسط برخی از نهادهای دولتی در کشور رعایت نمی‌شوند. این موارد باید پیگیری شود تا موانع موجود برطرف شود.
- به نظر شما، آینده شرکت‌های دانش بنیان ایرانی چگونه خواهد بود؟ آیا می‌توانیم امیدوار باشیم که بتوانند در عرصه جهانی رقابت کنند؟
ببینید اگر بخواهیم تنها به بازارهای داخلی توجه کنیم، رشد زیادی را شاهد نخواهیم بود. چنانکه شاهد آن هستیم که بزرگترین شرکت‌هایی که وارد بورس می‌شوند یا توسط شرکت‌های بزرگ و خصولتی اداره می‌شوند، مشارکت‌ها، قیمتگذاری‌ها و اتفاقاتی که می‌افتد اصلا و اصلا با دنیا قابل مقایسه نیست. نمونه آن استارت‌آپ‌هایی است که با کاربران بسیار بسیار کمتر، می‌بینیم که در دنیا و حتی در کشورهای همسایه درآمدهای بالایی دارند. علت آن هم همین ارتباط نداشتن با همتایانمان در دنیا است که ما را به بازارهای داخل کشور محدود می‌کند. بنابراین، من امیدوار هستم که ارتباطمان با دنیا برقرار شود. چراکه، معتقدم آینده‌ای بسیار بهتر از آنچه که در حال حاضر با آن مواجهیم برای شرکت‌های دانش بنیان ایرانی داشته باشیم. حتما باید از این اکوسیستم حمایت صورت گیرد، تاکید می‌کنم که منظورم از حمایت اصلا حمایت‌های مالی و وام و تسهیلات نیست. چراکه، معتقدم این یک مسکن کوتاه مدت که نتیجه آن رانت است و کمک چندانی نمی‌کند.
- اکوسیستم فناوری ایران چقدر توانسته است به رشد و توسعه شرکت‌های دانش بنیان کمک کند؟
اکوسیستم در یک مقطعی رشد بسیار مطلوبی داشت، افرادی از خارج از کشور وارد این اکوسیستم شدند که تجربیات خیلی خوبی را آوردند و روش و راهکارهای جدیدی را برای شرکت‌های دانش بنیانایجاد کردند. اما در هرحال، هنوز ضعف‌هایی در قوانین وجود دارد. مهمتر از آن مقوله ارتباط صنعت و دانشگاه است که هنوز به آن شکل که لازم است اتفاق نمی‌افتد و بسیار محدود است و این پیشرفت را بسیار کند کرده است.
- آیا زیرساخت‌های لازم برای رشد این شرکت‌ها در ایران فراهم است؟ اگر نه، چه کمبودهایی وجود دارد؟
یکسری زیرساخت‌ها فراهم شده اما کافی نیست؛ یکسری دیتاسنتر و آزمایشگاه‌هایی آماده شده ولی باز به خاطر تحریم‌ها به اندازه کافی نبوده و به روز نیستند. تحریم‌ها باعث شده که ما نتوانیم به اندازه کافی روی این بخش سرمایه‌گذاری کنیم و دسترسی به این زیرساخت‌ها چندان سریع و به روز نیست. بنابراین، هنوز در این حوزه به توسعه بسیار زیادی نیاز داریم.
- به نظر شما، نظام آموزش و پژوهش در ایران چقدر توانسته است به رشد شرکت‌های دانش بنیان کمک کند؟
این نقش بسیار پررنگ است. نظام آموزشی کشور تا یک جایی بد نبوده است و توانسته نیروهای انسانی نخبه و مستعدی را به بازار کار معرفی کند. ولی متاسفانه این سیستم به روز نشده است بدان معنا که هنوز سرفصل‌هایی در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود که نخ نما شده و لازم است به موضوعات و تکنولوژی‌های روز پرداخته شود. بنابراین، نیاز جدی به بازنگری سرفصل‌های دروس دانشگاهی دیده می‌شود و آن چیزی که امروز نیاز شرکت‌های دانش بنیان است پاسخ داده شود و این فاصله پر شود. باید از دبیرستان و دانشگاه یک بازنگری جدی در سرفصل‌ها و شیوه‌های تدریس اتفاق بیفتد.
- اگر بخواهید با توجه به شرایط موجود، پیامی به شرکت‌های دانش بنیان در حوزه فناوری و نوآوری بدهید، آن پیام چه خواهد بود؟
توصیه من این است که ناامید نشوند و نوآوری را متوقف نکنند. قطعا اوضاع اینگونه نمی‌ماند و تعاملات بین‌المللی حتما افزایش پیدا می‌کند. حتما روی کیفیت و استاندرادهای جهانی تمرکز و به آن توجه کنند.
نگاه کوتاه مدت به فرآیند کسب‌وکار خود نداشته باشند و به دنبال این رانت محدودیت واردات نباشند. از فناوری‌های نوین غافل نشوند، تکنولوژی با سرعت در حال رشد است و ار کنترل ما خارج است و باید همه تلاشمان را بکنیم که از آن جا نمانیم.
- چه تغییراتی در سیاست‌ها و قوانین می‌تواند به رشد شرکت‌های دانش بنیان کمک کند؟
در لابلای صحبت‌ها به آن اشاره کردم. به قوانین موجود توجه شود و جاهایی که هنوز در حال طی مسیرهای قدیمی هستند باید به طور جدی با آنها برخورد شود. امور بوروکراتیک و کارهای زائدی که در فرآیند اخذ مجوز و فعالیت کسب وکارها در کشور وجود دارد باید بازنگری شود. شرکت‌های دانش بنیان نباید درگیر این موانع شوند.
بحث حمایت از صادرات محصولات دانش بنیان نکته مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد که البته به کیفیت محصولات خود این شرکت‌ها هم برمی‌گردد. دولت و نهادهای مربوطه، تشکل‌های فعال در این حوزه مانند مجمع تشکل‌های دانش بنیان ایران، اتاق‌های بازرگانی و… باید کمک کنند که بتوانیم در بارهای جهانی حرفی برای گفتن داشته باشیم تا انتظار رشد جدی این شرکت‌ها را داشته باشیم.
موضوع ایجاد زیرساخت‌هایی برای توسعه مقوله تحقیق و توسعه موضوع مهمی است که باید مورد توجه دولت قرار گیرد. مخصوصا در حوزه هوش مصنوعی شاهد آن هستیم که خیلی جدی گرفته نشده است، اما موضوع مهمی است و هرچه زودتر باید به آن ورود کنیم. بحث نظام تامین مالی و حمایت از سرمایه‌گذاری خطرپذیر که تا حدودی اتفاق افتاده اما همچنان درگیر موانع و چالش‌هایی که روزبروز به جای اینکه تسهیل شود سخت تر می‌شود و این موارد باید مورد بررسی قرار گیرد.
