مجموعه نیکوکاری رعد و تجربه کارآفرینی اجتماعی برای توانیابان

مجتمع نیکوکاری رعد از مجموعه هایی است که در مدت طولانی فعالیت خود قدم های موثری برای آماده سازی زمینه های کارآفرینی برای افراد دارای معلولیت برداشته است. به همین دلیل و. به منظور آشنایی بیشتر با فعالیت های این خیریه مصاحبه ای با محمد رضا دشتی، کارشناس روابط عمومی مجتمع آموزشی نیکوکاری رعد که خود یکی از فعالان حوزه معلولیت است، انجام دادیم. او در دو دهه گذشته تلاش کرده است تا نگاه جامعه را نسبت به معلولیت اصلاح کند موضوعی که به آن تغییر نگرش می گوید. وی در دهه هشتاد با ایجاد اولین پایگاه اینترنتی معلولان ایران با عنوان شمعدانی گام موثری در اطلاع رسانی این حوزه برداشته است.

در ابتدا برای ما بگویید خیریه رعد چگونه به وجود آمد و هدف بنیان‌گذاران رعد از راه‌اندازی آن چه بود؟

مجتمع رعد در سال ۱۳۶۳ توسط گروهی از دانشجویان مهندسی دانشگاه تهران با هدف آموزش کسب و کار و مهارت‌های فنی به رزمنده‌ها و جانبازانی که از جبهه بازمی‌گشتند تأسیس شد؛ و یکی از بنیان گذاران مجتمع نیز آقای مهندس احمد میرزاخانی پدر پرفسور مریم میرزاخانی هستند که نقش مؤثری در شکل‌گیری خیریه رعد و راه اندازی سایر مراکز رعد در دیگر استان‌ها دارند. فعالیت‌های خیریه رعد در آن زمان بر آموزش‌ مهارت‌های فنی و حرفه‌ای مانند سیم‌پیچی موتور متمرکز بوده است. علاوه بر مرکز نیکوکاری رعد که در شهرک غرب تهران واقع است، در حال حاضر حدود ۲۸ مرکز مستقل مشابه تحت عنوان مراکز رعد با عملکردهایی مانند آموزش مهارت‌ها و دروس کامپیوتر و توان‌بخشی در سراسر ایران در حال فعالیت هستند و همچنین دانشگاه رعد با عنوان رسمی مرکز آموزش علمی کاربردی رعد با فضایی متناسب با افراد دارای معلولیت نیز تا مقطع کارشناسی به این افراد آموزش می‌دهد؛ ضمن اینکه تمام خدمات مجتمع رعد برای افراد دارای معلولیت، رایگان است و این اماکن نیز برای افراد معلول مناسب‌سازی شده است.

چه عواملی باعث رشد و توسعه فعالیت‌های مجموعه رعد شده است؟

چیزی که خودم به‌عنوان عاملی برای رشد خیریه رعد در ذهن دارم نیت خیر بنیان‌گذاران آن بوده است که کاملاً به دنبال کاری خیر بوده‌اند و روی بخشی از جامعه تمرکز کردند که به کمک نیاز داشتند.

علاوه بر این، فعالیت‌های مجتمع بسیار شفاف است و هیئت‌امنا و هیئت‌مدیره نه‌تنها منفعتی از مجتمع نمی‌برند، بلکه خودشان نیز به پیشرفت خیریه کمک می‌کنند. از طرفی استفاده از نیروهای متخصص هم عامل مهمی بوده است. بنیان‌گذاران خیریه خود از افراد متخصص و صاحب کسب و کار بوده‌اند و تمام تلاششان هم استفاده از افراد متخصص و مخلص بوده است. مردم هم وقتی با فضای شفاف و اثرگذار برای هم‌وطنان خود روبه‌رو می‌شوند حمایت می‌کنند. علاوه بر کارآموزان و کارکنان مجتمع، حضور خیرین هم اثر زیادی برای رشد فعالیت‌ها داشته است.

فعالیت‌های مجتمع آموزشی نیکوکاری رعد درزمینه معلولیت را بیان کنید.

مجتمع رعد مجوزهای رسمی از وزارت کشور و سازمان بهزیستی دارد و بر اساس پروانه تأسیس، پروانه فعالیت و دیگر مجوزها فعالیت می‌کند. این مجوزها مسیر حرکت مجتمع رعد را مشخص می‌کنند؛ بدون شک هدف اصلی مجتمع رعد توانمندسازی و کمک به ارتقای کیفیت زندگی افراد دارای معلولیت است که به اشکال مختلف نمود بیرونی پیدا می‌کند. مانند آموزش، توان‌بخشی، فیزیوتراپی و کاردرمانی، تحصیلات دانشگاهی و اشتغال. محور تمام این خدمات نیز افراد دارای معلولیت هستند.

در سال‌های اخیر کارگروهی تحت عنوان «کارگروه تغییر نگرش» در مجتمع فعال شده است که در راستای ایجاد تصویر درست‌تر از افراد دارای معلولیت در جامعه تشکیل‌شده است. در دنیای امروز دیگر پذیرفته نیست که افراد دارای معلولیت را جدا از سایر افراد نگهداری کنیم و آن‌ها را به گوشه‌ای ببریم تا حمایتشان کنیم و منفک از جامعه فعالیت‌هایشان را شکل دهیم. در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته شهرداری‌ها هستند که خدمات اجتماعی ارائه می‌کنند و این خدمات را به تمام شهروندان ارائه می‌دهند و اگر تعدادی از این شهروندان دارای معلولیت باشند؛ خدمات ویژه‌ افراد معلول را هم برای آن‌ها در نظر می‌گیرند. موضوع دیگر، فرهنگ‌سازی برای ورود این افراد به بطن جامعه است که این مبحث در مجتمع رعد بیشتر مورد توجه قرارگرفته است؛ چرا که در دنیای مدرن افراد دارای معلولیت در کنار سایر افراد آموزش می‌بینند.

مجتمع رعد بر اساس مجوزها، حق آموزش به افراد بدون معلولیت را ندارد ولی در تلاشیم تا این روند را اصلاح کنیم؛ در حال حاضر در دانشگاه مجتمع رعد افراد دارای معلولیت و افراد غیر معلول با هم آموزش می‌بینند و افراد دارای معلولیت از دیگر افراد تفکیک نشده‌اند ولی برای افراد دارای معلولیت تدابیر ویژه‌ای اندیشیده شده و خدماتی مانند آسانسور، سطح شیب‌دار، سرویس بهداشتی مناسب و تحصیل رایگان برای تسهیل حضور آن‌ها در نظر گرفته‌شده است. در واحد آموزشی مجتمع که یکسری مهارت‌ها آموزش داده می‌شود هم این تلاش‌ها به شکل مشابه صورت می‌گیرد.

خود شما چگونه با مجموعه رعد آشنا شدید و چه طور شد که در این مجموعه مشغول به فعالیت شدید؟

من محمدرضا دشتی کارشناس روابط عمومی مجتمع آموزش نیکوکاری رعد هستم؛ ۲۵ سال پیش فعالیت خود را در حوزه معلولین و به‌طور تخصصی در بخش روابط عمومی باهدف فرهنگ‌سازی و ایجاد نگرش مثبت نسبت به پدیده معلولیت آغاز کردم. من از مدیریت روابط عمومی مرکز جامع توان‌بخشی معلولان ذهنی “عمل” در سال ۷۵ کار خود را آغاز کردم که البته پیش از آن در بخش‌های مرتبط با افراد معلول و جانبازان در روزنامه‌های سلام و اطلاعات و مجله حرکت همکاری داشتم؛ دو سال در انجمن باور مدیر داخلی بودم و در حال حاضر نیز حدود ۶ سال است که به‌عنوان کارشناس روابط عمومی در مجتمع رعد در حال فعالیت هستم. از اوایل دهه ۸۰ نیز در فضای مجازی، وبلاگ نویسی را آغاز کردم و به نوشتن مطالب در حوزه معلولیت علاقه‌مند بودم؛ بعد از آن پایگاه اینترنتی معمولان ایران «شمعدانی» به نشانی اینترنتی www.shamdani.com را راه‌اندازی کردم سپس به‌عنوان مشوقی برای همسرم شدم و ایشان نیز اولین وب‌سایت مددکاری اجتماعی ایران را به نشانی www.socialworkeriran.com راه‌اندازی کرد. ما حدود ۱۸ سال است که در فضای مجازی در راستای نیازهای افراد دارای معلولیت فعالیت داریم و سعی می‌کنیم نیازهای افراد دارای معلولیت را در موارد مختلف پاسخ‌گو باشیم.

از دید مجموعه رعد بهتر است چه عنوانی برای اشاره به افراد معلول استفاده شود؟

واژه «معلول» و کلماتی مشابه از قدیم وجود داشته است. آنچه ما شاهد آن هستیم این هست که طی سال‌های اخیر واژه «معلول» به دلیل تأثیرات فرهنگی رسانه‌ها و جامعه نسبت به افراد معلول، ارزش اجتماعی منفی پیدا کرده است؛ به این معنی که توانمندی افراد دارای معلولیت نادیده گرفته شد و در کنار آن کم‌توانی‌های مربوط به این حوزه پررنگ شد؛ به‌ طوری ‌که با بیان واژه “معلول” مفاهیمی همچون محرومیت، ضعف، ناتوانی، فقر و … در ذهن تداعی می‌شود. متأسفانه در این سال‌ها توانمندی‌های افراد دارای معلولیت در جامعه به‌خصوص در رسانه‌ها و متولیان فرهنگ‌سازی به‌طور صحیح منعکس نشده است. درحالی‌که افراد دارای معلولیت مانند سایر اعضای جامعه فعال و توانمند هستند.

در مجتمع رعد حدود دو دهه قبل در راستای فرهنگ‌سازی و تغییر نگرش از واژه «توان یاب» به جای واژه “معلول” استفاده‌ شده است که بار روانی آن نسبت واژه معلول مثبت‌تر است و به معنای کسی است که جوینده توانایی است.

از طرفی نیز بر اساس تعریف سازمان ملل واژه “معلول” قابل استفاده نیست و به‌جای آن باید از عباراتی مانند “فرد دارای معلولیت” استفاده شود؛ یعنی فردی که یک قسمتی از روان یا جسمش دچار مشکل و کم‌توانی است و در آن قسمت نیاز به کمک دارد. معلولیت نیز بر اساس تعریف جدید در سازمان ملل با میزان مشارکت اجتماعی افراد در جامعه تعیین می‌شود. معلولیت از جانب سازمان ملل کاملاً بستگی به میزان مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و استقلال در انجام فعالیت‌های شخصی خود دارد. یعنی فردی که از نظر جسمی و ذهنی مشکلی ندارد ولی مشارکت اجتماعی کمتری دارد را بیشتر دارای معلولیت می‌دانند و افرادی که در عین معلولیت فعالیت‌های مؤثری در جامعه دارند معلولیت کمتری دارند. ما هم واقعاً افراد را بر مبنای میزان معلولیت نمی‌بینیم به‌طور ناخواسته یاد گرفته‌ایم که بر اساس میزان فعالیت افراد را در نظر بگیریم.

نیکوکاری رعد در حوزه کارآفرینی چه اقداماتی انجام داده است؟

شعار موسسه رعد از ابتدا «آموزش منجر به اشتغال» بوده است؛ به همین دلیل از همان سال‌های آغازین، به آموزش مهارت‌های فنی پرداخته است تا افراد جذب بازار کار شوند و همیشه در آن اشتغال در کنار آموزش پیگیری می‌شد؛ ولی از اوایل دهه ۹۰ بحث کارآفرینی در مجتمع رعد پررنگ‌تر شد و دفتری تحت عنوان دفتر کارآفرینی و اشتغال راه‌اندازی شد و تعدادی از کارشناسان کارآفرینی فعالیت‌هایی را در این دفتر آغاز کردند و پروسه اشتغال کارآموزان سرعت بیشتری گرفت.

بعد از مدتی خانم پناهی به‌عنوان مدیرعامل مجتمع رعد منصوب شدند و روش اشتغال حمایت شده در حوزه معلولیت را برای اولین بار در ایران و در مجتمع رعد مطرح کردند که دستاوردهای خوبی داشته است. در همان زمان با حمایت وزیر کار و رئیس سازمان بهزیستی، دفاتر اشتغال حمایت‌شده در سازمان بهزیستی شکل گرفت. در فرایند اشتغال حمایت‌شده، به کارشناسان آموزش‌هایی ارائه می‌شود تا این شیوه توسط آن‌ها در مراکز اشتغال حمایت‌شده پیاده‌سازی شود.

آشنایی با برترین کارآفرین های اجتماعی جهان

کمی برایمان از توان تک بگویید. رویداد توان تک چگونه شکل گرفت؟

یکی از عوامل پیشرفت رعد، وجود افرادی داوطلب و آشنا به فضای فناوری اطلاعات و تکنولوژی‌های نوین بود که با کمک این دوستان، اشتغال در فضای مجازی مطرح شد. حتی پیش از شکل‌گیری رویداد توان تک نیز با همکاری مهندس علاقه بند از اعضای هیئت‌مدیره خیریه رعد هستند جشنواره توان یاب و فضای مجازی راه‌اندازی شده بود که برای چهار دوره برگزار شد. بعدها «رویداد توان تک» شکل گرفت که عملکرد آن به‌صورت چندوجهی بود؛ اولین وجه آن اتصال افراد دارای معلولیت با فناوری اطلاعات، وجه دیگر آن آشنایی استارتاپ ها با توانمندی افراد دارای معلولیت و وجه سوم آن آشنایی مسئولین با توانایی این دو گروه بود. در زمان فعالیت در مجتمع رعد نیز با راه افتادن توان تک کمک عظیمی به این قشر از جامعه صورت گرفت.

برگزاری دور اول توان تک در مجتمع رعد و پس از آن حضور در الکامپ دستاوردهای ارزشمندی برایمان داشت و به طور کلی مجتمع رعد یک پل ارتباطی میان افراد دارای معلولیت و افراد متخصص در حوزه فناوری اطلاعات است و ما سعی می‌کنیم این دو گروه را بیشتر باهم آشنا کنیم.

در سال دوم این رویداد در محل نمایشگاه الکامپ برگزار شد و دستاوردهای بزرگ‌تری داشت و توجه شرکت‌ها و استارتاپ های بزرگ به این رویداد جلب شد. امسال در دوره سوم فضای گسترده‌تری در الکامپ در اختیار ما قرار گرفت و علاوه بر استارتاپ های حوزه معلولیت از انجمن‌های حوزه معلولین نیز دعوت کردیم. ۲۵ انجمن‌ در گروه‌های مختلف از این رویداد حمایت کردند و تعامل بیشتری با فضای الکامپ برقرار شد. امیدواریم در سال آینده این روند ادامه پیدا کند.

در نمایشگاه الکامپ، برخی از شرکت‌ها تحت عنوان مسئولیت اجتماعی، فعالیت‌هایی در راستای تسهیل خدمات برای معلولین معرفی کردند. آیا این‌ها از اقدامات توان تک بوده است؟

بله به نوعی می‌توان سوق دادن کسب و کارهای بزرگ به سمت تسهیل شرایط برای این قشر از جامعه را از دستاوردهای توان تک دانست تا بدین‌وسیله مجموعه‌ها خدمات خود را برای افراد دارای معلولیت نیز قابل‌دسترس قرار دهند و مناسب‌سازی کنند؛ در سال اولی که توان تک در مجتمع رعد برگزار شد، اسنپ اعلام کرد که حدود ۲۰۰۰ راننده خود را از افراد دارای معلولیت انتخاب کرده است و در عین حال از آن‌ها حق کمیسیون دریافت نمی‌کند که در همین سال جایزه مسئولیت اجتماعی به اسنپ اهدا شد؛ یا امسال شرکت تپسی اپلیکیشن خود را برای استفاده افراد دارای معلولیت به‌خصوص افراد نابینا با اصلاحات روی اپلیکیشن مناسب‌سازی کرده است و مثلاً یک فرد نابینا می‌تواند از نرم‌افزار استفاده کند یا به راننده اطلاع می‌دهد که سرویس‌گیرنده دارای معلولیت است و نیاز به خدمات دیگری نیز دارد.

دیوار و کافه بازار و دیگر شرکت‌ها نیز در راستای تسهیل خدمات خود برای افراد دارای معلولیت، اصلاحاتی صورت داده‌اند. حمایت این شرکت‌ها غالباً به دو صورت بوده است:

۱. انتخاب تعدادی از نیروی خود از افراد دارای معلولیت و در نظر گرفتن تسهیلات ویژه‌ای برای این افراد.

۲. تسهیل خدمات برای افراد دارای معلولیت.

از نظر بنده بخش تسهیل خدمات، از وظایف هر مجموعه است و چندان مسئولیت اجتماعی به شمار نمی‌آید؛ چرا که برای همه گروه‌های شهروندی خدمات مختلفی در نظر گرفته می‌شود.

یک فرد دارای معلولیت می‌خواهد مسیری را طی کند که بتواند به اشتغال برسد و تازه با خیریه رعد آشنا شده است؛ رعد چه مسیری پیش پای این فرد می‌گذارد؟

در مجتمع رعد فرآیند پذیرش بعد از مراجعه متقاضیان به واحد آموزش با ثبت‌نام اولیه آغاز می شود و با تعیین وقت قبلی به واحد کارگروه پذیرش معرفی می‌شوند که دراین کارگروه وضعیت افراد بررسی می‌شود تا دوره‌های آموزشی و خدمات مورد نیاز وی مشخص شود تا بدانیم فرد به چه موارد آموزشی، توان‌بخشی، روان‌شناسی و حمایتی نیاز دارد و بر اساس توانمندی‌هایی که دارد، کارگاه‌ها و کلاس‌های مختلف آموزشی به او معرفی می‌شود و چشم‌انداز این آموزش‌ها نیز به وی نشان داده می‌شود.

در پایان دوره آموزش، افراد با مراجعه به دفتر اشتغال در پروسه کاریابی و اشتغال قرار می‌گیرند.

استارتاپ های حوزه کارآفرینی و استارتاپ

با گسترش فناوری و فضای مجازی تا چه حد مسیر برای اشتغال توان یابان تسهیل شده است؟ به نظر می‌رسد در عصر جدید بیشتر به کار فکری نیاز است تا کار فیزیکی. این درست است؟

این تغییر خیلی مؤثر بوده و با عدد و رقم نمی‌توان تأثیر آن را بیان کرد. مصداق بارز آن استیون هاوکینگ است که با درصد بسیار بالایی از معلولیت با قدرت فکر خود موفق شد که یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان دوره معاصر باشد.

در کشور خودمان نیز یکی از عالی‌رتبه‌ترین وکلای ایران، فردی نابینا است. مشاور وزیر تعاون کار حوزه معلولیت نیز فردی دارای معلولیت با دو مدرک فوق دکتری است یا خانم دکتر بهاره هنرپرور در حوزه فیزیک کوانتم در کشور آفریقای جنوبی استاد دانشگاه هستند که درصد معلولیت بسیار بالایی دارند. ایشان شاید اگر در ایران بودند برای رفت و آمد به دانشگاه هم مشکل می‌داشتند.

در فضای وب نیز دوستان بسیاری به صورت فریلنسر در منزل فعالیت دارند و خدماتی را در فضای مجازی مانند طراحی وب و تولید محتوا و… ارائه می‌دهند. برای مثال یکی از نمونه‌های موفق آن آقای وحید رجبلو مدیرعامل توانیتو هستند.

در انتها چه نکته‌ای را لازم می‌دانید که اشاره کنید؟

نقش خانواده‌ها در ایجاد زندگی با کیفیت افراد دارای معلولیت برای حضور در جامعه و برخورداری از مهارت و خدمت به دیگران بسیار پررنگ است. خانواده نقشی تعیین‌کننده در مسیر رشد و تعالی آن‌ها دارند. طی این سال‌ها دیده‌ایم جاهایی که خانواده حمایت‌های درست از فرد دارای معلولیت انجام داده است آن فرد بسیار موفق بوده است. منظور از حمایت صحیح چیزی غیر از دلسوزی و ترحم است؛ یعنی حمایت مبتنی بر دیدن واقعیت‌های فرزند دارای معلولیت مثل سایر فرزندان.

در مورد اشتغال در فضای مجازی هم لزوماً منظور این نیست که بچه‌ها در خانه بنشینند و کار بکنند؛ بلکه ممکن است در شرکت‌های بزرگ هم بروند و کار کنند. ولی گروهی از افراد دارای معلولیت علاقه دارند در منزل شغلی داشته باشند و دورکاری انجام دهند و در این شرایط نقش خانواده برای ایجاد محیط مناسب و دلپذیری که فرد بتواند کارش را انجام دهد بسیار مؤثر باشد.