همان گونه که اطلاع دارید مناطق آزاد برخی تسهیلات برای حضور شرکت ها ارائه می کنند. اما این تسهیلات کمتر به گونه ای ارائه شده است که برای شرکت های دانش بنیان و استارتاپ ها جذاب باشد. در این مصاحبه دکتر مسعود توفیقی مدیر مرکز نوآوری کیش که به تازگی در جزیره ی زیبای کیش تاسیس شده است از فعالیت های این مرکز و شرایط منطقه ی آزاد کیش برای فعالیت های اقتصادی صحبت می کند
قوانین مناطق آزاد تجاری چه تفاوتی با سرزمین اصلی دارند؟
هدف ایجاد این مناطق وجود تفاوت‌ها در قوانین است که شاه‌بیت این تفاوت‌ها، معافیت مالیاتی برای کسب‌وکارها است. تفاوت دیگر مناطق آزاد در قوانین کار است چراکه جذب نیروی خارجی در این مناطق به‌راحتی می‌تواند صورت گیرد. ویژگی دیگر این مناطق، تفاوت در تعرفه‌های گمرکی است و واردات و صادرات در این مناطق خارج از دایره قوانین گمرکی داخل سرزمین اصلی است. موضوع دیگر این است که مدیریت منطقه آزاد می‌تواند زمین‌های منطقه را طبق قوانین جاری منطقه آزاد بفروشد و یا واگذار کند و همین باعث می‌شود مجوزهای ساخت‌وساز برای کسب‌وکارها راحت‌تر ارائه شود؛ به‌علاوه از آنجایی که بر حسب قانون مدیرعامل سازمان منطقه آزاد، رئیس هیئت‌مدیره نیز می‌باشد، اختیارات فراوانی به مدیرعامل و یا سازمان برای مناطق آزاد داده می‌شود (به نحوی که مطابق ماده ۱۱ قانون، هر سازمان و اداره در مناطق آزاد باید توسط مدیرعامل سازمان منصوب و یا پیشنهاد شود) لذا دستی باز در زمینه ارائه مجوزها دارد.
در میان مناطق آزاد نیز منطقه آزاد کیش تنها منطقه‌ای در ایران است که تمام وسعت آن به عنوان منطقه آزاد شناخته می‌شود؛ این در حالی است که در سایر مناطق آزاد، تنها بخشی از سرزمین اصلی، جزو منطقه آزاد به حساب می‌آید به همین دلیل جزیره کیش، استثنا به شمار می‌آید.
مناطق آزاد چقدر در تسهیل واردات و صادرات و جذب سرمایه‌گذار خارجی موفق عمل کردند؟
مزایای مناطق آزاد در قانون وضع و ابلاغ می‌شود اما در کشور ما به مقتضای اتفاقاتی که سال‌های اخیر افتاده و همچنین تغییراتی که در شرایط و دیدگاه‌ها شکل گرفته، بسیاری از این قوانین دستخوش تغییر شده‌اند و یا کامل انجام نشده‌اند؛ به طوری در حال حاضر بسیاری از این امتیازات که مطابق قانون قرار بود داده شود، دیگر در این مناطق وجود ندارند. علاوه بر این مناطق به هر حال با روش دولتی اداره شده‌اند و اداره آن برخلاف بسیاری از کشورهای دیگر دنیا به بخش خصوصی سپرده نشده است و متأسفانه عمده‌ی انتقادهایی که از منطقه آزاد سرزمین ما به عمل می‌آید و با مناطق آزاد دنیا مقایسه می‌شوند، تفاوت اداره و محدودیت‌ها در سرزمین ما را در نظر نمی‌گیرند. به همین دلایل زمانی که مناطق آزاد کشور ما با مناطق آزاد موفق جهان مانند شانگهای مقایسه می‌شوند، باید تمامی جنبه‌ها مانند اقتصاد آن سرزمین، دولتی بودن و یا نبودن، میزان حضور بخش خصوصی و… بررسی شود.
با وجود همه‌ی این مشکلات، در جنوب کشور این سه منطقه‌ی آزاد کیش، قشم و چابهار هستند که در آن‌ها جذب سرمایه و پذیرش مهاجر رخ داده است، در حالی که در شهرهای مشابه نزدیک چنین اتفاقی را مشاهده نمی‌کنیم. در میان ۳۰ جزیره ایران در خلیج فارس، وضعیت هیچ‌کدام از جزایر قابل مقایسه با کیش نیستند زیرا در کیش زیرساخت‌ها و امکانات و سرمایه‌گذاری‌های بالا باعث جذابیت این منطقه شده و جمعیت ۳ هزارنفری به جمعیت ۵۰ هزار نفری تبدیل شده است؛ به طوری که بعد از فرودگاه مهرآباد بیشترین تعداد پرواز در کیش صورت می‌گیرد. امروزه سالانه کیش ۲ میلیون گردشگر جذب می‌کند و اگر این زمینه برای کیش ایجاد نمی‌شد، گردشگران ثروت خود را وارد کشورهای همسایه می‌کردند. این در حالی است که دولت یک ریال در مناطق آزاد ایران نه‌تنها هزینه نکرده است بلکه درآمدزایی نیز داشته است و تمام امکاناتی مانند جاده‌ها و تأسیسات توسط سازمان منطقه آزاد ایجاد شده است. بنابراین اگر معیار مقایسه در همان محدوده تعریف شود، متوجه می‌شویم که مناطق آزاد باعث توسعه‌ی محدوده‌ی خود شده‌اند.
جدای از این‌ها مناطق آزاد نقاط ژئوپلیتیک کشور هستند و از منظر امنیتی نیز برای کشور مهم هستند. تمام مناطق آزاد سرزمین ما در بخش‌های مرزی کشور هستند که در ۵۰ سال اخیر به طور مرتب با مهاجر فرستی و دفع سرمایه روبه‌رو بوده‌ایم ولی در قشم، چابهار و کیش پتانسیل مهاجرپذیری و جذب سرمایه به وجود آمده است.
آیا تحریم‌ها، تغییری در اداره‌ی مناطق آزاد ایجاد کرده‌اند؟
بله؛ ما مزیت‌های معافیت‌های مالیاتی و عوارض گمرکی را طی تحریم‌ها تقریباً از دست دادیم و همین‌طور واردات خودرو به مناطق آزاد در دو سال اخیر ممنوع شده است. با اصلاح قانون و شکل‌گیری قوانین سنواتی بسیاری از مزیت‌های مناطق آزاد، دیگر شامل مناطق آزاد کشور ما نمی‌شوند. البته باید در نظر داشته باشیم که هرچند بسیاری از مزیت‌ها تغییر کرده‌اند اما بسیار مزیت دیگر نیز به دنبال آن تغییرات ایجاد شده است. یکی از این تغییرات مثبت روی آوردن به مباحث نوآوری در مناطق آزاد است. همچنین تغییرات مربوط به مباحث گردشگری به دنبال افزایش قیمت ارز، فعالیت‌های توریستی را نسبت به خارج از کشور بسیار به‌صرفه کرده است.
مرکز نوآوری کیش چه خدماتی به استارتاپ ها ارائه می‌دهد و متمرکز بر چه موضوعاتی است؟
مناطق ویژه به دلیل مزیت‌های نسبی خود می‌توانند قابلیت‌های زیادی برای فناوری و نوآوری کشور خلق کنند. طبق بررسی‌هایی که داشتیم، زیرساخت‌های کیش برای شرکت‌های دانش بنیان کاربردی است و از سمتی تقاضاها و گردش‌های مالی در منطقه آزاد کیش، می‌توانند به سمت شرکت‌های دانش‌بنیان‌ها سوق داده شوند. تقاضا برای محصولات دانش بنیان و ایجاد بازار در حال حاضر حلقه‌های مفقوده در اقتصاد دانش بنیان کشور است ولی در جزیره کیش این دو حلقه مفقوده موجود است. چنین تقاضایی برای محصولات هم از سمت سرمایه‌گذاران بخش خصوصی و هم از سمت بخش دولتی وجود دارد.
در همین راستا با همکاری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و صندوق نوآوری و شکوفایی و سازمان منطقه آزاد کیش طی مذاکراتی، تفاهم‌نامه‌ای سه‌جانبه تحت لوای مرکز نوآوری کیش با تأکید بر «اقتصاد دریا، سواحل و جزایر» نوشته شد؛ چراکه اقتصاد دانش بنیان در جزایر و دریا پیش‌تر در کشور ما متولی نداشت، در حالی که اقتصاد دریا بحث قابل توجهی است. البته هرکدام از شرکت‌های دانش بنیان دارای صلاحیت و دارای مجوز، فارغ از حوزه‌ی فعالیت قابلیت استقرار در مرکز نوآوری کیش را دارند؛ اما در حال حاضر تمرکز ما در تمامی نیازسنجی‌های فناورانه، رویدادها و … موضوع اقتصاد دریا و سواحل و جزایر می‌باشد تا مرکز نوآوری کیش به قطبی برای اقتصاد دریا تبدیل شود.
در ادامه‌ی همین تلاش‌ها برج نوآوری کیش در اختیار این مرکز قرار گرفت؛ در حال حاضر ۵۲ شرکت دانش‌بنیان و شتاب‌دهنده در این مرکز مستقر هستند و تا به حال ۲ شرکت دانش‌بنیان موفق به عقد قرارداد با سازمان منطقه آزاد کیش و دریافت تسهیلات صندوق نوآوری و شکوفایی شدند. ۴ استارتاپ نیز در مرحله تشکیل هستند که یکی از آن‌ها نیز در هفته‌های آینده به مرحله افتتاح می‌رسد.
در حال حاضر اغلب شرکت‌های دانش‌بنیان مستقر در مرکز نوآوری کیش از تهران هستند و تعدادی نیز از اصفهان، مشهد و یزد آمده‌اند و تنها ۸ الی ۹ شرکت از قبل در کیش بوده‌اند؛ همچنین یک صندوق پژوهش فناوری غیردولتی تجهیزات پزشکی و یک صندوق غیردولتی پژوهش فناوری با نام سرآمدان دریایی کیش در این مرکز استقرار دارند.
برای شرکت‌ها چه چیزی جذاب است که باعث می‌شود در آن جا مستقر شوند؟
یکی از دلایلی که برای شرکت‌ها ایجاد جذابیت می‌کند، وجود تقاضا در این منطقه است؛ از آنجایی که سازمان منطقه آزاد کیش مالکیت فرودگاه، بندرگاه، شرکت هواپیمایی، بیمارستان، اپراتور همراه، فضای سبز و مباحث گلخانه‌ای و … را بر عهده دارد، توانایی این را دارد که به صورت حاکمیتی، برای شرکت‌های دانش بنیان تقاضا ایجاد کند و ما نیز به دنبال این هستیم هر زمانی که سازمان قراردادی می‌بندد، شرکت‌های دانش بنیان برای همکاری به سازمان بپیوندند و همین مسئله گردش مالی قابل‌توجهی ایجاد می‌کند؛ به عنوان مثال بیشترین تعداد هتل ۴ و ۵ ستاره، بیشترین تعداد کنسرت و … متعلق به جزیره کیش است که این مسائل برای تمامی شرکت‌های دانش بنیان و حتی شرکت‌های خلاق ایجاد مزیت می‌کند.
از طرف دیگر جزیره کیش، به دلیل اکوسیستم منحصر به فرد خود، محل جذابی برای نخبگان است؛ هزینه‌ها در کیش به نسبت تهران کمتر است، دارای هوایی سالم است و همچنین مردم کمتر در مسیرهای پرترافیک قرار می‌گیرند. مرکز نوآوری کیش دارای اینترنت پرسرعت عالی، دفتر و خدمات مرتبط است و همین باعث شده بسیاری از شرکت‌ها علی‌الخصوص شرکت‌هایی که دورکار هستند و تعامل حضوری کم‌تری با مشتریان خود دارند، به این مرکز جذب شوند و شرکت‌های خود را به کیش منتقل کنند. همچنین کیش ۷ دانشگاه بین‌المللی و حدود ۷۰۰۰ دانشجو دارد که این‌ها خود منابع انسانی متخصص به حساب می‌آیند.
شرکت‌ها برای صادرات و جذب سرمایه گذاری خارجی از چه امکاناتی می‌توانند بهره‌مند شوند؟
در این موارد طبیعتاً مزیت‌هایی وجود دارد؛ البته زمینه‌های صادرات و جذب سرمایه گذار خارجی در دو سال اخیر به دلیل تحریم‌ها و همچنین کرونا دستخوش تغییراتی شده است اما شرکت‌هایی با تجربه صادرات بالایی همچنان در این منطقه وجود دارند و دسترسی را به اطلاعات و بازارهای خارجی بیشتر فراهم است. ضمن اینکه ما در منطقه آزاد عمان دفتری داریم که زمینه ارتباطاتی با عمان را ایجاد کرده است. در حال حاضر نیز یکی از شرکت‌های مرکز نوآوری کیش در پارک علم و فناوری قطر در دوحه حول بحث صنایع دریایی دارای دفتر است؛ لذا مرکز نوآوری ارتباطاتی با قطر، امارات و بالأخص عمان دارد که می‌تواند مزایایی برای صادرات شرکت‌ها به همراه داشته باشد.
در زمینه جذب سرمایه گذار نیز، پیش‌تر در کیش بانک‌های خارجی وجود داشته اما در حال حاضر به دلیل تحریم فعالیت چندانی ندارند، هرچند هنوز وجود دارند.
با توجه به اینکه مدیرعامل موسسه علوم و فنون کیش نیز هستید، در مورد فعالیت‌های این مرکز برایمان بگویید.
فعالیت‌های موسسه علوم و فنون کیش با بیش از ۳۲ سال تجربه متمرکز بر آموزش زبان شامل زبان انگلیسی و سایر زبان‌های غیر انگلیسی است. البته اخیراً دوره‌های آموزشی حول مباحث اصول مذاکره، فنون تجاری‌سازی و … در سایت مکتبخونه منتشر کرده‌ایم. این موسسه مأموریت‌های پژوهشی سازمان منطقه آزاد را نیز بر عهده دارد. در حال حاضر با توجه به شرایط کرونا اساس مؤسسات را بر آموزش آنلاین گذاشته‌ایم اما فعالیت‌های حضوری همچنان انجام می‌گیرد.
از علاقه‌مندان دعوت می‌کنم تا از طریق وب‌سایت و اینستاگرام دوره‌های این موسسه را رصد کنند. همین‌طور افرادی که شرایط تدریس را دارند با این موسسه ارتباط بگیرند؛ چراکه دوره‌های بسیار زیادی را به صورت آنلاین در زمینه زبان‌های انگلیسی و غیر انگلیسی ارائه می‌دهیم؛ هرچند بعد از کرونا تمرکز ما به تدریس به شیوه غیرحضوری است اما بسیاری از شعب ما به صورت حضوری فعال هستند.
در پایان چه نکته‌ای را لازم می‌دانید که مورد اشاره قرار دهید؟
قصد دارم به نکته‌ای اشاره کنم و البته می‌خواهم جنبه نصیحت هم پیدا نکند. بنده، سال‌ها در پارک علم و فناوری با سمت معاونت مشغول بودم و در حال حاضر نیز در کیش در حوزه کسب‌وکارهای مبتنی بر تجاری‌سازی ایده‌های فناورانه فعالیت دارم. بنابراین تجربه فکر می‌کنم یکی از مهم‌ترین نکاتی که باید در طراحی و راه‌اندازی کسب‌وکار رعایت شود، این است که ایده از نیازهای درون بازار گرفته شود و سپس به استارتاپ و تجاری سازی فناوری تبدیل شود؛ چراکه بنده با دانشجویان و علاقه‌مندان بسیاری مواجه می‌شوم که به دلیل عدم شناخت نیاز بازار، ایده‌ای نامناسب انتخاب کردند و به همین دلیل با عدم اقبال از سمت تقاضا مواجه می‌شوند و در مقابل چه بسا کسانی که از بدنه‌ی صنعت بالا آمدند و کارهای فناورانه خود را جلو بردند و به موفقیت‌های زیادی هم رسیده‌اند. بنابراین بهتر است در این مسیر از هم‌تیمی‌های متخصص و یا کسانی که در بازار مویی سفید کردند و شناخت خوبی از بازار دارند، کمک بگیرند تا زحمات آن‌ها به دلیل عدم تطابق با نیاز بازار بی‌نتیجه نماند.
